Γουρνόλακκος

Η γερμανική κατοχή ξεκινά στο νησί το καλοκαίρι του 1941, έπειτα από την σθεναρή αντίσταση των ντόπιων μαζί με τις συμμαχικές δυνάμεις, στην περίφημη “Μάχη της Κρήτης”. Η λεβεντογέννα όμως, αμέσως αρχίζει να γεννά εστίες αντίστασης, με τον Ψηλορείτη να αποτελεί κύριο καταφύγιο ανταρτών.

Τον Αύγουστο του 1943, ο Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης Στρατηγός Μπρούνο Όσβαλντ Μπρώυερ διέταξε τους αξιωματικούς του να ανέβουν με γερμανικά στρατεύματα στον Ψηλορείτη και να συλλάβουν τις ανταρτικές ομάδες ενώ την επιχείρηση συντόνισε ο Διοικητής της 22ης Μεραρχίας Υποστράτηγος Μίλερ. Ο ορεινός όγκος του Ψηλορείτη είχε κηρυχθεί από την Άνοιξη του 1943 ως «νεκρή ζώνη» για τους κτηνοτρόφους και τους κατοίκους της Κρήτης.

Ένα τμήμα του γερμανικού στρατού κινήθηκε με εντολή να εξερευνήσει την τοποθεσία Αραβάνες και να κατευθυνθεί στο οροπέδιο της Νίδας. Στην ορεινή περιοχή του χωριού Αβδελάς Μυλοποτάμου, στις 3 Σεπτεμβρίου 1943, 12 κτηνοτρόφοι και 2 παιδιά πέφτουν στα χέρια των Γερμανών. Μια καινούργια σελίδα στα εγκλήματα των ναζί κατακτητών άρχισε να γράφεται εκείνη την μέρα.

Στις 4 Σεπτεμβρίου του 1943, αφού πρώτα έδιωξαν τα παιδιά, φέρνουν τα παλικάρια εδώ, στην θέση Γουρνόλακος Λιβαδίων και τους εκτελούν, με πρόφαση την παραβίαση της νεκρής ζώνης. Την Κυριακή 5 Σεπτεμβρίου 1943, οι συγγενείς τους που έμαθαν για την εκτέλεση από δύο διασωθέντες και βαριά τραυματίες, τον Ιωάννη Νικηφόρο και τον Ελευθέριο Σαρρή αναζήτησαν ιερέα με σκοπό την ταφή των νεκρών. Πήραν μαζί τους τον ένθερμο πατριώτη, νεαρό ιερέα του χωριού Λιβάδια, Ανδρέα Βαρδιάμπαση. Τον ιερέα ακολούθησε και ο δάσκαλος του Δημοτικού Σχολείου Αβδελά, Δετοράκης Νικόλαος. Όλοι μαζί, ιερέας, δάσκαλος και συγγενείς, είκοσι πέντε άνθρωποι. Οι Γερμανοί που δεν είχαν απομακρυνθεί από την περιοχή, τους αντιλήφθηκαν και τους εκτέλεσαν. Την ιερότερη ώρα για τα έθιμα και τις παραδόσεις της Κρήτης. Την ώρα της ταφής των δικών τους ανθρώπων.

Ένα ταπεινό πρώτο μνημείο στήνεται δίπλα στο δρόμο κι αργότερα χτίζεται ο ναός του Αγίου Πνεύματος και ένα νέο μνημείο, στην αυλή της εκκλησίας, για να τιμηθούν αυτοί οι γενναίοι άνδρες. 6 από τον Άγιο Μάμα, 2 από την Κάλυβο, ένας από τα Λιβάδια, ένας από την Κριτσά και ένας από τις Αβδανίτες και 21 από τον μαρτυρικό Αβδελά.